Ειρήνη η Αθηναία

(750; – 802). Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου (797-802), σύζυγος του Λέοντα Δ’ του Χάζαρου (775-780) και μητέρα του Κωνσταντίνου ΣΤ’, τον οποίο ο Λέων είχε ανακηρύξει συμβασιλέα του λίγο πριν πεθάνει. Η Ε. κυβέρνησε το κράτος στο όνομα του γιου της Κωνσταντίνου για όσο χρονικό διάστημα αυτός ήταν ανήλικος (έως το 790). Από το 797 –ύστερα από συνωμοσία εναντίον του Κωνσταντίνου, την οποία οργάνωσε με τον ευνούχο σύμβουλό της Σταυράκιο, που κατέληξε στη σύλληψη και τύφλωση του γιου της– κυβέρνησε μόνη της ως απόλυτος άρχοντας. Το 802 εκθρονίστηκε ύστερα από στάση, εξορίστηκε σε νησί της Προποντίδας και ύστερα μεταφέρθηκε στη Λέσβο, όπου και πέθανε. Η υπέρμετρη φιλοδοξία της έπνιξε μέσα της ακόμα και το μητρικό ένστικτο. Υποχρεωμένη από τα πρώτα χρόνια της αντιβασιλείας να αντιμετωπίσει διάφορους εχθρούς, αναγκάστηκε συχνά να καταφεύγει σε ταπεινωτικές συμφωνίες. Τέτοια ήταν η συμφωνία με τους Άραβες, το 783, ύστερα από τις επιδρομές των τελευταίων στη Μικρά Ασία, που την υποχρέωνε να τους πληρώνει ετήσιο φόρο 70.000 χρυσά νομίσματα. Η συμφωνία αυτή ανανεώθηκε το 798, έπειτα από νέες αραβικές επιθέσεις, αυτή τη φορά από τον περίφημο Άραβα χαλίφη Χαρούν αλ Ρασίντ. Στα πρώτα χρόνια της αντιβασιλείας ξέσπασε και το κίνημα των Σλάβων στην Ελλάδα, το οποίο ο Σταυράκιος μπόρεσε να καταπνίξει χωρίς σοβαρές δυσκολίες (783), γεγονός που φανερώνει την ύπαρξη σλαβικού στοιχείου στην Ελλάδα στα τέλη του 8ου αι., όχι όμως ισχυρού. Η αντιμετώπιση των εχθρικών επιθέσεων και οι εικονομαχικές πεποιθήσεις της πλειοψηφίας του στρατού εμπόδισαν την Ε. να εφαρμόσει τη θρησκευτική της πολιτική από τα πρώτα χρόνια. Ωστόσο από το 784, όταν στον πατριαρχικό θρόνο ανέβηκε ο Ταράσιος, άρχισε η νέα θρησκευτική πολιτική με τον παραγκωνισμό των εικονομάχων στρατηγών και την προετοιμασία οικουμενικής συνόδου, που αρχικά συγκλήθηκε το 786 στην Κωνσταντινούπολη, διαλύθηκε όμως από τα στρατεύματα της πρωτεύουσας και συγκλήθηκε ξανά τον επόμενο χρόνο (787) –αφού έγινε η αντικατάσταση πολλών στρατιωτικών– στη Νίκαια της Βιθυνίας (Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος). Στη σύνοδο αυτή, που έλαβαν μέρος και παπικοί αντιπρόσωποι, ακυρώθηκαν οι αποφάσεις των εικονομάχων και θεσπίστηκε η προσκύνηση (όχι η λατρεία) των εικόνων. Στην πρώτη αυτή αναστήλωση των εικόνων οφείλει η Ε. τη φήμη της. Ωστόσο, η ισχυρή δυσαρέσκεια που η θρησκευτική πολιτική της δημιούργησε στον στρατό, σε συνδυασμό με τις νέες επιδρομές και λεηλασίες των Αράβων και τις επιθέσεις των Βουλγάρων, προκάλεσαν ταραχές και συνωμοτικές ενέργειες, οι οποίες οδήγησαν στην προσωπική ανάληψη της εξουσίας από τον Κωνσταντίνο ΣΤ’ και στην απομάκρυνση της Ε. από τα ανάκτορα (790). Η άσκηση της εξουσίας από τον Κωνσταντίνο ΣΤ’ διακόπηκε το 797, ύστερα από τη συνωμοσία εναντίον του και την τύφλωσή του. Για πρώτη φορά στο Βυζάντιο, γυναίκα αναλάμβανε την εξουσία όχι πλέον στο όνομα κάποιου άλλου αλλά ως αυτοκράτειρα με απόλυτη προσωπική εξουσία. Ο νεωτερισμός αυτός συνέπεσε με ένα από τα σπουδαιότερα ιστορικά γεγονότα της δυτικής Ευρώπης: τη στέψη του βασιλιά των Φράγκων Καρόλου του Μεγάλου (Καρλομάγνου) ως αυτοκράτορα (Χριστούγεννα του 800). Η επανεμφάνιση του αυτοκρατορικού θεσμού στη Δύση, για πρώτη φορά ύστερα από την κατάλυση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.) στο Βυζάντιο, θεωρήθηκε επικίνδυνη και κατά κάποιον τρόπο απόπειρα κατά της νόμιμης εξουσίας, εφόσον δεν μπορούσε να νοηθεί η συνύπαρξη δύο αυτοκρατοριών. Την ίδια εποχή η περίπτωση της Ε., που ήταν αντίθετη προς την παράδοση, διευκόλυνε τον Κάρολο και τον πάπα Λέοντα Γ’, ο οποίος τον έστεψε αυτοκράτορα, γιατί προέβαλαν ως πρόσχημα πως ο αυτοκρατορικός θρόνος στην Ανατολή ήταν κενός, αφού βασίλευε γυναίκα. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στις δυτικές χρονογραφίες που αναφέρονται στη στέψη του Καρόλου, το όνομα του τελευταίου αναφέρεται ύστερα από το όνομα του Κωνσταντίνου ΣΤ’. Ωστόσο ο Κάρολος ο Μέγας, βλέποντας πως η στέψη του στη Δύση δεν του εξασφάλιζε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, πρότεινε γάμο στην Ε. Ο φόβος πως η Ε. θα δεχόταν τις προτάσεις του Καρόλου διευκόλυνε τους εχθρούς της να την εκθρονίσουν.